portraita

Ο σημαδιακός και το κακό μάτι
.

του Γεωργίου Κ. Τσουμάνη
Με τη γραφή του κειμένου αυτού κάνω μια προσπάθεια να αποδώσω  όσο πιο απλά και κατανοητά μπορώ τη σημασία της λέξης «σημαδιακός». Έτσι όπως εγώ την προσέλαβα και την κατανόησα στο σαρακατσάνικο περιβάλλον μου. Ακούγοντας όταν ήμουν μικρός τη λέξη αυτή από τους γονείς μου, τους συγγενείς μου και την ευρύτερη κοινωνία που ζούσα, προσπαθούσα να εξηγήσω τι εννοούσαν όταν έλεγαν, αρκετά συχνά μπορώ να πω, τις φράσεις σημαδιακό παιδί, σημαδιακός άνδρας, σημαδιακό πρόβατο, σημαδιακό πράμα κ.λ.π.  

    Οι Σαρακατσαναίοι με τη λέξη σημαδιακός εννοούσαν τον άνθρωπο, το ζώο  και οτιδήποτε άλλο θεωρούσαν ξεχωριστό. Αυτό που το διέκρινε κάτι το ιδιαίτερο. Πάντα όμως αυτό το σημαντικό και ξεχωριστό να είναι προς το καλό. Ο σημαδιακός άνθρωπος, άνδρας ή γυναίκα, ξεχωρίζει στο περιβάλλον του για τα χαρίσματά του. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του, σωματικά και ψυχικά. Αυτά που τον καθιστούν μοναδικό μεταξύ των ομοίων του. Ξεχωρίζει από τους άλλους για κάποια στοιχεία ευδιάκριτα, που αυτός μόνο έχει και τον κάνουν να είναι αξιοπρόσεκτος. Αυτή η αίγλη και η διαφορετική ενέργεια που εκπέμπει τον κάνουν μοναδικό. Όλοι στον περίγυρό του και όχι μόνο τον προσέχουν και τον θαυμάζουν.  Η μοναδικότητά του μπορεί να έγκειται στην ομορφιά του, στο παράστημά του και στο καλλίγραμμο σώμα του, στην αξιάδα, στην καλοσύνη, την ευγένεια και σε οτιδήποτε άλλο η κοινωνία θεωρεί ως ιδιαίτερο, που κάνει κάποιον να πλεονεκτεί και να υπερέχει. Συνώνυμη πολλές φορές στους Σαρακατσαναίους της λέξης σημαδιακός είναι και η λέξη ξεκομμένος. Αυτός δηλαδή που διακρίνεται, «βγαίνει» από το σύνολο και ξεχωρίζει. «Ξεκομμένος άντρας», «ξεκομμένο πράμα». κ.λ.π. Ακόμα γνωστές ήταν και οι εκφράσεις «ένας ήταν ό/ η τάδε» «να του/της πάρεις το κεφάλι» για κάποιον/α πού ήταν όμορφος/η ή «γέρασε η μάνα που τον/την έκαμε» όταν ήθελαν να εξάρουν κάποια χαρίσματά του/της.



    «Κακό μάτι να μην το δει» ήταν  η συνήθης έκφραση για κάτι που θεωρούνταν πολύ καλό, όμορφο, ξεχωριστό και πολύ περισσότερο για τον σημαδιακό άνθρωπο. Η επίμονη ωστόσο ματιά των άλλων όταν πέφτει επάνω του δεν είναι για καλό. Στοιχεία όπως η ζήλεια και ο φθόνος  για την μοναδικότητα των χαρακτηριστικών του τον βλάπτουν. Το έντονο βλέμμα μερικών ανθρώπων και η ενέργεια που αυτοί εκπέμπουν με το επίμονο και γεμάτο ζήλεια και φθόνο κοίταγμά τους του κάνουν κακό.«Τον ματιάζουν». Ο σημαδιακός εύκολα «παίρνει από μάτι». Και το κακό μάτι όταν δει τον σημαδιακό άνθρωπο ή το σημαδιακό ζώο, σίγουρα μόνο ζημιά θα του προξενήσει. Του δημιουργεί στην ελαφρύτερη των περιπτώσεων πονοκέφαλο, βαριεστιμάρα, κακοκεφιά ζάλη. Είναι αυτό που ο λαός λέει «μάτιασμα». Η αρνητική ενέργεια που εκπέμπεται από άλλον άνθρωπο πάνω του τον φέρνει σε μια κατάσταση αφύσικη. Για να αποφύγει αυτή την άσχημη κατάσταση θα πρέπει να βρει το αντίδοτο, που στην προκειμένη περίπτωση είναι το «ξεμάτιασμα» ή «ξεβάσκαμα». Το ξεμάτιασμα εκδηλώνεται αρχικά με επαναλαμβανόμενο χασμουρητό και στη συνέχεια ο βασκαμένος ανακουφίζεται και θέλει να κοιμηθεί.  Η δυνατότητα αυτή του να μπορεί κάποιος να ματιάζει παρουσιάζεται στους ενήλικες. Τα μικρά παιδιά είναι αγνά και δεν εκπέμπουν μέσα από τη ματιά τους αυτή τη δύναμη που προξενεί κακό στους άλλους. Είναι δε κάποιοι οι οποίοι ματιάζουν εύκολα «Αν ρίξει τα μάτια κάπου ο τάδε τελείωσε» ήταν η έκφραση για εκείνον που μάτιαζε εύκολα.

    Η διαδικασία του ξεματιάσματος δεν είναι γνωστή στο κοινό  για να γίνεται από όλους. Λίγοι είναι αυτοί που την γνωρίζουν. Από κάποιον δικό τους την έχουν μάθει και δεν την ανακοινώνουν οπουδήποτε. Υπάρχει μια άγνοια και μυστικοπάθεια σε αυτό το φαινόμενο. Αυτοί ξορκίζουν το κακό και το απομακρύνουν. Κάνοντας το σταυρό τους τρεις φορές ρίχνουν αναμμένα κάρβουνα στο νερό «σβήνουν κάρβουνα», ρίχνουν σταγόνες λαδιού μέσα σε ποτήρι  με νερό, πετάνε κόκκους αλατιού στη φωτιά για να σκάσουν. Παράλληλα και ψιθυριστά εκστομίζουν λόγια και προσευχές που μόνο αυτοί γνωρίζουν. Σε όλες τις περιπτώσεις αναγνωρίζουν και εξηγούν το μέγεθος του ματιάσματος. Όταν τα αναμμένα κάρβουνα  που ρίχνονται στο νερό για να σβήσουν, καθίσουν στον πυθμένα του δοχείου, τότε ο άνθρωπος ή το ζώο για τον οποίο γίνεται αυτή η ιεροτελεστία είναι ματιασμένα. Το ίδιο και όταν σταγόνες  λαδιού  διαλυθούν μέσα στο νερό.  Όταν τα σημάδια αυτά  είναι έντονα, τότε η βασκανία είναι δεδομένη. Στην περίπτωση αυτή το μάτι ζήλεψε κάτι σημαδιακό και το έκανε να υποφέρει. Οι άνθρωποι που ξεματιάζουν μπορούν να ανακαλύψουν μέσα από τη διαδικασία που αυτοί γνωρίζουν και τα άτομα που μάτιασαν κάποιον. Αυτούς που με το επίμονο κοίταγμά τους κάνουν κακό, μάλιστα δε πολλές φορές χωρίς να το θέλουν.

    Έτσι φροντίδα πολλών ανθρώπων ήταν η προφύλαξή τους από το μάτι. Από αυτούς δηλαδή που ματιάζουν. Μπορεί να μην είναι πολλοί στο μικρό κοινωνικό τους περιβάλλον αλλά μάλλον γνωστοί. Ήταν κατά κάποιο τρόπο κοινό μυστικό στη μικρή κοινωνία που ζούσαν ποιοι είναι αυτοί που ματιάζουν. Φρόντιζαν έτσι να τους κρατούν μακριά από τις περιουσίες τους για να μην πάθουν ζημιά. Όταν συνέβαινε και προέκυπτε κάτι άσχημο η αιτιολόγηση ήταν σίγουρη. «Πέρασε ο τάδε και πάθαμε τη ζημιά» Οι Σαρακατσαναίοι για το μάτιασμα έφτιαχναν και  χαϊμαλιά. Μικρά φυλαχτά  που οι μανάδες των  μικρών παιδιών  τα καρφίτσωναν πάνω σε ένα ρούχο ή τα κρεμούσαν στον λαιμό τους. Τα υλικά που κρύβονταν στο φυλαχτό ήταν κυρίως μικροί κόκκοι από θυμίαμα, σκόρδο και αλάτι. Χαϊμαλιά έφτιαχναν και για  τα μικρά αρνάκια που ήταν μακριά από τα κοπάδια και τα είχαν στα κονάκια μανάρια.



    Ο καθένας όμως στη κοινωνία των Σαρακατσαναίων και όχι μόνο θα έπρεπε  να δείξει στους άλλους  ότι δεν έχει μάτι. Ότι δεν ζηλεύει  για κάτι που ένας άλλος έχει αποκτήσει και το βλέπει για πρώτη φορά. Τότε, την πρώτη φορά, είναι που απορείς και θαυμάζεις για αυτό που βλέπεις. Είναι η στιγμή που το μάτι σου προσέχει περισσότερο και επιμένει να εστιάζει την προσοχή του σε κάτι που σε έχει εντυπωσιάσει. Αυτό γνωστοποιείται και αποδεικνύεται με το φτύσιμο. Φτύνεις τρεις φορές αυτό που σου κάνει εντύπωση, προκειμένου να μην  του μεταφέρεις την αρνητική ενέργεια που εκείνη τη στιγμή ενδεχομένως να εκπέμπεις με το βλέμμα σου. Γιατί το μάτι ασκεί μεγάλη δύναμη. Μπορεί ακόμα να κάνει κάτι να σκάσει και να ραγίσει. Ακόμα και την «πέτρα ραγίζει» λέει ο λαός μας.

     Έτσι λοιπόν στο κύκλο των Σαρακατσαναίων, θα πρέπει να φτύσεις τρεις φορές το κοπάδι που βλέπεις, το όμορφο και δυνατό άλογο, το ξεχωριστό πρόβατο και πολύ περισσότερο τον σημαδιακό άνθρωπο. Τότε μόνο θα προλάβεις το κακό που ο ίδιος προκαλείς και θα το αποτρέψεις από τον άλλον. Κυριότερα όμως με την ενέργειά σου αυτή, με το φτύσιμο δηλαδή, θα προλάβεις τον κίνδυνο να σου αποδώσουν οι άλλοι την κατηγορία του ματιάσματος. Της ζημιάς που προκαλείς με τα μάτια σου όταν  αυτά κοιτάζουν επίμονα κάτι. Θα δείξεις με αυτόν τον τρόπο ότι δεν έχεις καμία πρόθεση να βασκάνεις, να βλάψεις κάτι που ανήκει σε άλλον και μάλιστα παρουσία του. Κάτι που εσύ ζηλεύεις  στον άλλον, έστω και αν ακόμα το έχεις, από το φθόνο σου όμως δεν το επιθυμείς σε εκείνον. «Μη με κοιτάς και φτύσε με» είπε κάποιος Σαρακατσάνος σε έναν γνωστό του που τον πλησίαζε, την ώρα που εκτελούσε με επιδεξιότητα και γρηγοράδα μια  χειρωνακτική εργασία. «Να φτύσω το κοπάδι σας να μην το βασκάνω και έρχομαι από στράτα» είπε γνωστός κτηνοτρόφος στο Ξηρόμερο που ξεχειμάζαμε, περνώντας κάποια στιγμή τυχαία από το μέρος που έβοσκαν τα πρόβατά μας. Φτου, φτου, φτου, έκαμε τρεις φορές κοιτάζοντάς τα και ύστερα έπιασε κουβέντα μαζί μας.     



    Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η αντίληψη στους Σαρακατσαναίους για το «σημαδιακό παιδί». Εκεί η ενέργεια που μεταφέρεται με το μάτιασμα είναι καθοριστική. Πολλές φορές είναι τόσο δυνατή, που μπορεί να το κάνει να σκάσει. Να πεθάνει δηλαδή. Τα παιδιά θεωρούνταν τα ευκολότερα θύματα της βασκανίας. Ρώτησα κάποτε ένα ηλικιωμένο Σαρακατσάνο να μου πει για ποιο λόγο πέθανε ένα εγγονάκι του όταν ακόμα ήταν νήπιο. Μου απάντησε με μια φυσικότητα και σιγουριά. « Ήταν σημαδιακό και οι σημαδιακοί δε ζουν πολύ».

Ωστόσο, εκτός από τον σημαδιακό άνθρωπο, κινδυνεύει και το σημαδιακό ζώο, το «πράμα». Κάποια ιδιαίτερα ευδιάκριτα στοιχεία του το κάνουν να ξεχωρίζει και να διαφέρει από όλα τα άλλα. Μάλιστα δε να γίνεται ευδιάκριτο σε κάθε στιγμή και από παντού. Μέσα στο κοπάδι αν είναι πρόβατο, στη λακνιά αν είναι άλογο.  Τέτοιο μπορεί να χαρακτηριστεί το πρόβατο που στέκεται καμαρωτό στο κοπάδι, δεν παρουσιάζει, ζάντζες (ιδιοτροπίες) στο άρμεγμα, στη βοσκή, στο δρόμο. Εάν είναι μεταφορικό ζώο, άλογο-μουλάρι, καβαλικεύεται και φορτώνεται  εύκολα, είναι ήμερο, έχει καλή κορμοστασιά, ωραία χρώματα. Χαρακτηριστικά που το κάνουν να διακρίνεται από τα άλλα ζώα. «Σημαδιακό πράμα αυτό» έλεγαν οι Σαρακατσαναίοι  για ένα τέτοιο ζώο.

Το έντονο και επίμονο κοίταγμα από κάποιον στο κοπάδι δεν είναι καλός οιωνός για το νοικοκύρη. Τα σημαδιακά ζώα ήταν αυτά που έπαιρναν όλη την κακή ενέργεια αυτού που τα παρατηρούσε. Και τούτο γιατί αυτά ξεχώριζαν. Έτσι μοιραία το  μάτι έπεφτε επάνω τους . Με αυτή την έννοια σε αυτά ξεσπούσε το κακό. Αυτό μπορεί να ήταν ξαφνική αρρώστια, κακοκεφιά, ακόμα και θάνατος. Σημαδιακό πρόβατο ζήτησε από τον παππού μου για να σφάξει και να ψήσει ομάδα κλεφτών προκειμένου να εξετάσει την πλάτη του ζώου και να προβλέψει το μέλλον της. Κοιτάζοντας το κοπάδι εντόπισαν μια προβατίνα μαύρη (λάια) η οποία δεν είχε  πουθενά άσπρο σημείο στο σώμα της. Ήθελαν ένα ζώο σημαδιακό, ξεχωριστό από τα άλλα, να διαφέρει.



Έπρεπε γρήγορα να προνοήσει κανείς και να ξεχωρίσει την πραγματική αρρώστια από το βάσκαμα.  Η έγκαιρη διαπίστωση και το γρήγορο ξεμάτιασμα λειτουργούσαν άμεσα και καθοριστικά. Επέρχονταν μια ανακούφιση και επαναφορά της υγείας του ματισμένου ανθρώπου ή ζώου. Μάλιστα δε η διαδικασία αυτή μπορούσε να γίνει και από απόσταση. Χωρίς να βλέπεις τον παθόντα, αρκεί να έπαιρνες πληροφορίες από κάποιον για αυτόν. Η καλή ξεματιάστρα, (γυναίκες ήταν στην πλειοψηφία όσοι ξεμάτιαζαν χωρίς βέβαια να λείπουν και άντρες) είχε τον τρόπο να ενεργεί και να ξεματιάζει  από απόσταση και να διώχνει το κακό μάτι.

Αλλά και η επιθυμία, η πρόβλεψη για κάτι καλό που προσδοκούσαν τα μέλη της οικογένειας να συμβεί, δεν έπρεπε να ανακοινώνεται ακόμα και στο δικό τους περιβάλλον. Δεν έπρεπε να ανακοινώνεις την επιθυμία σου ότι ένα παιδί από την οικογένειά σου θα γίνει καλός άντρας, ένα ζώο σου θα ξεχωρίζει από τα άλλα. Και αν ακόμα το πιστεύεις μην το εκστομίζεις. Δεν έπρεπε να γίνεται αναφορά για κάτι που μπορεί να ξεφεύγει του μέτρου γιατί ελλοχεύει το κακό. Η ισορροπία μεταξύ καλού και κακού βρίσκεται στο μέτρο. Όταν προβλέπεις πράγματα τέτοια που ενδεχομένως θα κάνουν τους άλλους να ζηλέψουν το κακό παραμονεύει και σε σταματάει. Για αυτό δεν πρέπει να το προκαλείς. Σε κάθε περίπτωση, για κάτι που επιθυμείς να γίνει, το σχεδιάζεις και το δρομολογείς, μην το ανακοινώνεις, «μην το κρένεις». Όταν η επιθυμία σου γίνεται γνωστή ενέχει τον κίνδυνο της ματαίωσης. Το κακό που παραμονεύει, ακούει τα λόγια σου και θα σε εμποδίσει. Για αυτό ποτέ μην το ανακοινώνεις και το κάνεις φανερό, μη μιλάς για αυτό επίμονα, κράτα το για τον εαυτό σου. Η γιαγιά μου όταν παιδιά ακόμα λέγαμε θα κάνουμε τούτο ή το άλλο, πάντα μας παρατηρούσε. «Μην το κρένετε μας έλεγε δεν είναι καλό». Αλλά και τον πατέρα μου θυμάμαι να κάνει τέτοιου τύπου παρατηρήσεις στα αδέλφια του, όταν έλεγαν για κάτι που αφορούσε το μέλλον και η πρόβλεψη ήταν καλή. Όταν παράδειγμα έλεγαν  «αυτή η αρνάδα θα γίνει μη ρωτάς» αυτός πάντα τους σταματούσε λέγοντας «άντε τώρα σταματήστε» δείχνοντας έτσι την αποστροφή του στην ανακοίνωση μιας επιθυμητής πρόβλεψης.   

         Σε κάθε περίπτωση όμως ο άνθρωπος που ματιάζει δεν είναι πάντα κακοπροαίρετος. Πολλές φορές μπορεί να ματιάζει κάτι χωρίς να το θέλει. Από θαυμασμό και μόνο και όχι από ζήλεια και φθόνο.



 Στη αντίπερα και αντίθετος του σημαδιακού είναι ο «τσιφτιλής». Τα όρια του τσιφτιλή και αυτού που ματιάζει πολλές φορές δεν είναι ευδιάκριτα. Δεν είναι όμως το ίδιο. Ο τσιφτιλής συνδυάζει και μεταφέρει όλα τα κακά. Είναι ο αποκλειστικά κακοπροαίρετος. Ο γρουσούζης, ο γκαντέμης. Η παρουσία του πάντα φέρνει ατυχία. Αυτός που αισθάνεται μειονεκτικά έναντι των άλλων συνανθρώπων του. Αυτός που με τη συμπεριφορά του μπορεί μόνο να βλάψει. Οι προθέσεις του είναι πάντα άσχημες. Όλοι τον αποφεύγουν ακόμα και να τον δουν γιατί με τις πράξεις και με τα λόγια του μόνο βλάπτει. Ο τσιφτιλής άνθρωπος για τους Σαρακατσαναίους μόνο αρνητικά στοιχεία μπορεί να έχει. Δόλιος κα πονηρός. Σκαρφίζεται οτιδήποτε κακό μπορεί να περάσει από το μυαλό σου.  Άτομο προς αποφυγή. Μόνο κακό μπορεί να κάνει και ποτέ καλό. 

 Το τσιφτιλίτικο ζώο αναστατώνει το κοπάδι, παρεκτρέπεται στη βοσκή παρασύροντας και τα άλλα ζώα εδώ και εκεί, δεν ορμώνεται εύκολα, ξεστρατίζει την ώρα της πορείας του κοπαδιού, παρεκκλίνει των προσταγών του βοσκού όταν αυτός  το οδηγεί  κάπου. Αυτό μόνο κακό και αναστάτωση μπορεί να φέρει σε όλα τα ζώα. Μεταφέρω τα λόγια της μάνας μου στο διάλογο που είχαν δύο Σαρακατσαναίοι τσομπαναραίοι. Ο πρώτος παρατηρώντας το κοπάδι του δεύτερου κατά την ώρα της βοσκής του είπε δείχνοντάς του μια προβατίνα. «Αυτή την προβατίνα να την σφάξεις γιατί είναι τσιφτιλίτισα». Αλλά και ο πατέρας μου αρκετές φορές όταν νευρίαζε αποκαλούσε κάποιες προβατίνες που ήταν άγριες και ανυπάκουες  «τσιφτιλίτισσες».

Αυτή η αντίληψη για τη δύναμη του κακού ματιού πάνω σε κάτι σημαδιακό και η βασκανία, ως αποτρεπτική δύναμη του κακού ήταν έντονη, βαθιά ριζωμένη και μεταφέρονταν από γενιά σε γενιά στους Σαρακατσαναίους.  Στοιχεία που φαίνεται να γίνονται πιστευτά ακόμα κα σήμερα. Σε ερώτησή  μου σε γέροντα Σαρακατσάνο συγγενή μου αν το κακό μάτι υπάρχει και αν πιστεύει σε αυτό, μου απάντησε ανεπιφύλακτα. «Μη σε γελάει κανένας το μάτι είναι σίγουρο. Υπάρχουν τα  άτομα που ματιάζουν και το είδα πολλές φορές ό ίδιος στη ημέρα μου».

Μήπως όμως και η μυθολογία και η ιστορία μας δεν είναι γεμάτη από παραδείγματα σημαδιακών ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους πολύ γρήγορα; Αναφέρω ενδεικτικά : Θησέας, Ηρακλής, Αχιλλέας, Αίας, Έκτορας, Παλαμήδης, Λεωνίδας, Μ. Αλέξανδρος. 


 
  Γεώργιος Κ. Τσουμάνης
Ιγνατίου Άρτης 14 - Ιωάννινα
Τηλ. : 2651078600 - 6944714805
e-mail : geotsouman@gmail.com