portraita

Θεόδωρος Γιαννακός
.
'' Σαρακατσιάνικη Λαλιά ''

του Γιώργου Κολοβού

Ο Θεόδωρος Γιαννακός γεννήθηκε στον Ανθρακίτη Ιωαννίνων, ένα από τα Ζαγοροχώρια της Ηπείρου τον Χαμένο (Νοέμβριο) του 1958 σε Σαρακατσάνικο κονάκι. Τα παιδικα του χρόνια τα πέρασε τα καλοκαίρι στο Ζαγόρι και το χειμώνα στους Φιλιάτες. Έχει ζήσει τη ζωη των Σαρακατσαναίων μέχρι την εφηβικη του ηλικία. Τα γυμνασιακα του χρόνια τα πέρασε στο Τσεπέλοβο Ζαγορίου και στη συνέχεια σπούδασε στην Εκκλησιαστικη - Παιδαγωγικη Ακαδημία Βελά Ιωαννίνων. Είναι παντρεμένος και έχει μία κόρη φοιτήτρια στη Φιλοσοφικη Σχολη Ιωαννίνων. Σήμερα υπηρετει ως δάσκαλος σε δημοτικο σχολείο στο Κιλκις.

Το 2009 εκδόθηκε το βιβλίο του Θεόδωρου Γιαννακού ΄΄Σαρακατσιάνικη λαλιά΄΄ από το Σύλλογο Σαρακατσαναίων Κιλκίς. Είναι το επόμενο βήμα της πρώτης έκδοσης του 1994. Η εργασία είναι εμπλουτισμένη με παραδείγματα από τη σπουδαία Σαρακατσάνικη παράδοση μας, με στίχους από τα τραγούδια μας, με παροιμίες, με αλληγορικες εκφράσεις και με προτάσεις από τον καθημερινο μας λόγο. Έχουν παρατεθει ακόμη, παραδείγματα και αποσπάσματα από έργα διαφόρων συγγραφέων Σαρακατσαναίων και μη. Το βιβλίο περιλαμβάνει 6.000 λέξεις που χρησιμοποιούν οι Σαρακατσαναίοι. Είναι κυρίως λέξεις που τις έχουμε ξεχάσει η τις έχουμε αντικαταστήσει με άλλες πάλι Ελληνικες.

Με αφορμη την έκδοση του βιβλίου αυτου, δημοσιεύονται ορισμένες σκέψεις του συγγραφέα που διακρίνεται για το ήθος του, την ακεραιότητα του χαρακτήρα του και το μεράκι του για την Σαρακατσάνικη παράδοση.

Πότε ξεκινήσατε τη μελέτη και τη συστηματικη καταγραφη των στοιχείων της Σαρακατσάνικης γλωσσας ;

Αυτή η προσπάθεια ξεκίνησε περίπου πριν από 15 χρόνια, γύρω στο 1994 και μπορω να πω ότι το ερέθισμα μου το έδωσε ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στο περιοδικο ΄΄Σαρακατσαναίοι΄΄ της Αδελφότητας Σαρακατσαναίων Ηπείρου, που μιλούσε για τη Σαρακατσαναίικη διάλεκτο. Άρχισα λοιπον να μαζεύω λέξεις, έτσι απλα να τις έχω και σιγα – σιγα (φασούλι το φασούλι γεμίζει το σακούλι), μαζεύτηκε ένα αρκετα σημαντικο υλικο το οποίο αποφάσισα να εκδώσω. Ήταν το βιβλίο ΄΄Η Σαρακατσάνικη λαλια΄΄που εκδόθηκε το 1995. Με τον καιρο όμως είδα ότι εκδίδονταν και άλλα βιβλία με σχετικο θέμα και πλούσιο περιεχόμενο και παράλληλα έψαχνα κυρίως τις πηγες του υλικου αυτου που ήταν οι γεροντάδες, και από εκει λοιπον τρύγησα αυτό το υλικο το οποίο συγκέντρωσα και εξέδωσα φέτος το βιβλίο αυτό.

Ήταν ενδιαφέρουσα η περίοδος αυτή της συλλογης του υλικου ;

Η περίοδος αυτή ήταν πάρα πολύ ενδιαφέρουσα, βέβαια κουραστικη από μία πλευρα, αλλα ήταν κάτι το εξαιρετικο γιατι κάθε λέξη σήμαινε πολλα για μένα και με έφερνε πολλα χρόνια πίσω. Παιδάκι αλλα και έφηβος ακόμη, έχω ζήσει τη ζωη των Σαρακατσαναίων μέχρι τα 16 μου χρόνια, τα κοπάδια τις στάνες και τα καραβάνια και έχω από τη ζωή αυτή πολύ έντονα βιώματα. Μέσα μου εκτυλίσσονταν αυτό το αέναο ταξίδι των Σαρακατσαναίων ανάμεσα στα βουνα και τα χειμαδια Κάθε φορα λοιπον που ανακάλυπτα μια καινούργια λέξη ήταν σαν να ανακάλυπτα ένα θησαυρο.

Ο νομαδικος ποιμενικος τρόπος ζωης και η καθημερινη σχέση με τη φύση, πως έχουν επιδράσει στη διαμόρφωση της Σαρακατσάνικης λαλιας ;

Νομίζω ότι την επηρρέασε καταλυτικα. Η Σαρακατσάνικη γλώσσα έχει πάρα πολλες λέξεις που έχουν σχέση με τη φύση. Οι Σαρακατσαναίοι όπως ξέρουμε όλοι, γύριζαν όλα τα βουνα και όλες τις πεδιάδες της Ελλάδος. Αυτό λοιπον είχε σαν αποτέλεσμα η γλώσσα των Σαρακατσαναίων να εμπλουτιστει με λέξεις της Ελληνικης χλωρίδας. Υπήρξαν πάρα πολλες και ωραίες λέξεις. Πολλες από τις λέξεις αυτές σίγουρα τις επινόησαν οι Σαρακατσαναίοι. Για παράδειγμα την αγριοτριανταφυλλια τη λένε μαλλιαρουκουλιά - είδαν το φυτο πως είναι και το συνδύασαν. Η λέμε ένα άλλο φυτο πλατουμαντήλες ενώ η επιστημονικη ονομασία είναι τελείως διαφορετικη. Όπως επίσης έχουμε λέξεις που έχουν σχέση με το νομαδισμο και την ποιμενικη ζωη. Για παράδειγμα ο Σαρακατσάνος για να ονοματίσει τα πρόβατα του, αλλοιως ονόμαζε το πρόβατο που είχε μακρυ μαλλι, αλλοιως αυτό που είχε κοντο και αλλοιως αυτό που είχε πολύ γάλα. Το ποιμενικο λεξιλόγιο είνα πάρα πολύ πλούσιο με αμέτρητες πανέμορφες λέξεις.

Μπορούμε να μιλάμε για μία αυστηρα δομημένη γλώσσα που διατηρήθηκε αναλλοίωτη στο πέρασμα του χρόνου η΄΄ παρατηρηθηκαν φαινόμενα δανεισμου λέξεων και εκφράσεων απο γειτονικους πληθυσμους ;

Οι γλώσσες κατ αρχας είναι ζωντανοι οργανισμοι – δεν μένουν στάσιμες. Ασφαλως η Σαρακατσάνικη γλώσσα είναι αυστηρα δομημένη αλλα δεν μπορούσε να είναι στάσιμη. Κι αυτό φαίνεται από τα στοιχεία που έχουμε. Εξάλλου και οι Σαρακατσάνοι ενέτασσαν λέξεις από τους γειτονικους πληθυσμους με τους οποίους έρχονταν σε επαφη. Τις έβαζαν όμως σε ένα δικο τους καλούπι. Για παράδειγμα το ζωγράφο τον λεγαν ζωγραφιστή. Αυτό σημαίνει ότι η γλώσσα δεν έμενε σταθερη και φυσικα εξελίσσονταν.

Παρατηρήθηκαν διαφοροποιήσεις στον προφορικο λόγο των Σαρακατσαναίων απο περιοχη σε περιοχη, πριν την μόνιμη εγκατάσταση τους στους αστικους οικισμους ;


Ο πολιτισμος των Σαρακατσαναίων έχει μία θαυμαστη συνοχη και ενότητα. Υπήρξαν όμως κάποιες διαφοροποιήσεις στο τραγούδι, το χορο, τη φορεσια και τη γλώσσα. Αυτές όμως οι διαφοροποιήσεις είναι πολύ λίγες. Και προφανως οι λίγες αυτές διαφοροποιήσεις προήλθαν από την επαφη που είχαν οι Σαρακατσάνοι με άλλους πληθυσμους. Οι ξένες λέξεις δεν αλλοιώνουν τη Σαρακατσάνικη γλώσσα, αντίθετα την εμπλουτίζουν. Για παράδειγμα, οι Σαρακατσαναίοι που ζούσαν στην Ήπειρο λένε τη λέξη αμούντι που σημαίνει άφαντος (τη λέξη αυτή τη λένε οι κάτοικοι του Ζαγορίου). Οι Σαρακατσαναίοι της Μακεδονίας λένε τη λέξη λάμμουμα, που είναι η λάσπη. Ο βασικος όμως κορμος του Σαρακατσάνικου πολιτισμου είναι ο ίδιος όπου και να πας, είτε στην Ήπειρο, είτε στη Θεσσαλία, είτε στη Μακεδονία, είτε στη Βουλγαρία.

Στη Βουλγαρία και τα Σκόπια ζουν Σαρακατσάνοι, οι οποίοι ομιλουν την Σαρακατσάνικη λαλια του περασμένου αιώνα. Μπορούμε όσο είναι ακόμα καιρος, να αντλήσουμε χρήσιμα στοιχεία και τι πρέπει να γίνει γι αυτο ;

Είναι πάρα πολύ καλη αυτή η ερώτηση. Βεβαίως και μπορούμε να αντλήσουμε χρήσιμα στοιχεία και αυτά είναι κυρίως στο θέμα της προφορας. Η προφορα είναι ένα θέμα πάρα πολύ σημαντικο (ένα θέμα το οποίο έχει μελετήσει ο Karsten Hoeg) και είναι ένα στοιχείο το οποίο ξεχωρίζει τη λαλια μας από τις άλλες λαλιες. Στη Βουλγαρία και τα Σκόπια οι Σαρακατσάνοι επειδη είναι αποκομμένοι από τους άλλους πληθυσμους, πιστεύω ότι έχουν κρατήσει ακόμη ατόφια τη Σαρακατσάνικη προφορα. Γι αυτό λοιπον πιστεύω ότι πρέπει σήμερα, όσο είναι ακόμη καιρος, να σπεύσουμε να ηχογραφήσουμε αυτους τους ανθρώπους και αφου συγκεντρώσουμε το υλικο με τη λαλια τους, στη συνέχεια να μπορέσουμε να το μελετήσουμε. Ζουν ακόμη οι τελευταίοι γεροντάδες και γριες και γι αυτό πρέπει να σπεύσουμε.

Τι πιστεύετε οτι συνέβη την κρίσιμη μεταβατικη περίοδο της μόνιμης εγκατάστασης των Σαρακατσαναίων στα χωρια και τις πόλεις και πως νομίζετε ότι επέδρασε αυτό στη διατήρηση η μη της Σαρακατσάνικης γλώσσας και παράδοσης ;

Αυτή η περίοδος ήταν μία πολύ δύσκολη περίοδος για τους Σαρακατσαναίους. Ήταν η εποχή που κάπου λύγισαν λιγάκι. Αυτή η περήφανη ράτσα κάπου αισθάνθηκε άσχημα και υποτιμητικα. Εγω πιστεύω ότι ήταν λάθος αυτή η στάση των Σαρακατσαναίων. Ίσως κάπου να είχαν δίκιο βέβαια, αλλα η πραγματικότητα είναι ότι κάπου έκαναν πίσω. Ίσως θέλαμε να τρέξουμε, να προλάβουμε κάποια πράγματα στα οποία θεωρούσαμε ότι είχαμε μείνει πίσω. Θεωρούσαμε ότι είμασταν υποδεέστεροι από τους άλλους - θεωρούσαμε όμως, γιατι μπορει να μην ήταν κι έτσι. Να πω ένα παράδειγμα. Παντρεύαμε κάποτε ένα συγγενικο μας πρόσωπο, ετοιμάστηκαν οι γριες όπως ξέρανε να ράψουν το φλάμπουρα, μια στιγμη κορυφαία για τους Σαρακατσαναίους, και πήγαν λοιπον τα νέα τα κορίτσια και πήραν το φλάμπουρα και τον χούμπωσαν, τον εξαφάνισαν, λόγω της μειονεξίας που αισθάνονταν έναντι των άλλων. Μπορω να πω επίσης ότι εκείνη την περίοδο χάθηκαν και πολλα πράγματα αντι πινακίου φακης π.χ. μια κουβέρτα ευτελους αξίας. Ξεπουλήθηκαν όλα στους γύφτους και τους πλανόδιους. Φορεσιες, σκεύη, και πολλα άλλα αντικείμενα. Ένας τεράστιος πλούτος της παράδοσης μας χάθηκε εκείνη την εποχη. Εμεις λοιπον οι νεότεροι, σήμερα λέμε ότι οι γονεις μας τότε έκαναν μεγάλο λάθος. Βέβαια από την πλευρα τους μπορει να είχαν και δίκιο. Ήταν η τάση που είχαν προς εκείνο που θεωρούσαν καινούργιο. Μήπως όμως και τα παιδια μας θα πούνε ότι οι γονεις τους έκαναν έγκλημα που άφησαν να χαθει η γλώσσα, τα παραμύθια, τα τραγούδια και η παράδοση των Σαρακατσαναίων ; Όπως λοιπον εμεις κατηγορούμε τους γονεις μας, πιστεύω ότι τα παιδια μας θα κατηγορήσουν εμας. Για αυτό λοιπον ας κάνουμε κάτι για να διασώσουμε και να δώσουμε στα παιδια μας τα γνήσια στοιχεία της παράδοσης μας.

Ειστε αισιοδοξος η απαισιοδοξος για τη σημερινη κατασταση ;

Αν και δεν πέρασαν πολλα χρόνια από τότε που οι Σαρακατσαναίοι κατοίκησαν στα χωρια ένα πολύ σπουδαίο κομμάτι της παράδοσης έχει χαθει. Δυστυχως η παράδοση των Σαρακατσαναίων φθίνει από χρόνο σε χρόνο. Και να πω για παράδειγμα τη γλώσσα. Ποιος μιλάει σήμερα τη γλώσσα πέρα από κάποιους γεροντάδες ; Και δεν είναι μόνο η γλώσσα. Είναι οι παροιμίες, είναι τα γνωμικα, είναι τα παραμύθια, είναι οι μουραπάδες και οι αλληγορικες εκφράσεις. Ένας πολύ μεγάλος πλούτος που δεν έχει περάσει στη νέα γεννια. Χάσαμε τη γλώσσα μας, χάσαμε τη φορεσια μας, χάσαμε τη διατροφη μας. Όμως αυτό δεν πρέπει να μας απογοητεύει, νομίζω ότι πρέπει να ανακάμψουμε.

Σήμερα, η καταγραφη των στοιχείων της Σαρακατσάνικης γλώσσας έχει χαρακτήρα μουσειακης προβολης ενός ιδιώματος του παρελθόντος η΄΄ μπορει να αποτελέσει μέσο πολιτισμικης ανάπτυξης σε μια εποχη που κατακλύζεται από ξενόφερτα γλωσσικα υποπροιόντα που απειλουν την ίδια την Ελληνικη γλώσσα ;


Τα γνήσια στοιχεία της παράδοσης έχουν νόημα όταν περνάνε από γεννιά σε γεννιά. Τότε η παράδοση εχει ουσιαστικο νόημα. Όσον αφορα τη λαλια των Σαρακατσαναίων, σίγουρα δεν μπορει να παραμείνει ένα μουσειακο είδος αλλα μπορει να δώσει χρήσιμα στοιχεία στο σημερινο άνθρωπο. Ένα απλο παράδειγμα με τη λέξη φανέλλα. Άν ψάχναμε μέσα στη δικη μας τη λαλια, θα βρίσκαμε τη λέξη κατασάρκι. Θα μπορούσαμε λοιπον να μεταφέρουμε μία δικη μας λέξη στη σύγχρονη Ελληνικη κοινωνία. Λέμε τη λέξη μπέιμπυ σίτερ ενώ θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη παραμάνα. Άρα λοιπον, πιστεύω ότι σίγουρα τα παραδοσιακα στοιχεία μπορουν να προσφέρουν, αρκει όμως να δώσουμε την αξία που πρέπει, να τα εκτιμήσουμε ανάλογα και να τα προβάλλουμε. Το ότι τα συγκεντρώνουμε είναι πάρα πολύ σημαντικο, αλλα πρέπει κάποτε και να τα αναδείξουμε.

Μπορει να ζήσει η Σαρακατσάνικη λαλια στη σημερινη εποχη ;

Για μένα υπάρχει ένας έμμεσος τρόπος για να ζήσει και αυτος είναι η λογοτεχνία. Αυτό το είδαμε σε δύο πονήματα, ένα με το βιβλίο του Γιώργου Καψάλη ΄΄ Τα παιδια των πεύκων ΄΄ και ένα με το βιβλίο του Γιώργου Φυτιλή ΄΄ Το μικρο βοσκόπουλο ΄΄. Εκει με έναν έμμεσο τρόπο περνάνε οι λέξεις και άλλα στοιχεία της παράδοσης μας. Πρέπει να στραφούμε σε αυτό, στη λογοτεχνία. Πρέπει να σου πω αγαπητε Γιώργο, οτι κι εγω ετοιμάζω ένα λογοτεχνικο κείμενο, που αν θέλει ο Θεος θα εκδοθει προσεχως. Προσπαθω με έναν έμμεσο λογοτεχνικο τρόπο να βγάλω στην επιφάνεια τη Σαρακατσάνικη γλώσσα. Η παράδοση μας, έχει πάρα πολλα στοιχεία τα οποία χρειαζόμαστε στη σημερινη κοινωνία. Η παράδοση των Σαρακατσαναίων είναι ένας τεράστιος θησαυρος τον οποίο όμως δεν έχουμε αναδείξει όπως πρέπει. Εμεις οι ίδιοι και σαν σύνολο και σαν άτομα καλούμαστε να κάνουμε αυτό που πρέπει. Χρειάζεται όμως πιο πολύ δουλεια, πιο πολύ γνώση και πιο πολύ μεράκι.




Video : Σταύρος Σιούτης


Video : Σταύρος Σιούτης