portraita

ΟΙ ΣΑΡΑΚΑΤΣΙΑΝΟΙ ΤΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑΣ




Ομιλία του Ευριπίδη Μακρή, Λαογράφου-Συγγραφέα, στην ημερίδα των εκ Βουλγαρίας Σαρακατσαναίων στη Θέρμη, 8 Οκτωβρίου 2004.


Η πρώτη γνωριμία μου με Βουλγαρινούς Σαρακατσιάνους έγινε εδώ και δεκαπέντε χρόνια στα Γιάννινα. Ένα χειμωνιάτικο βράδυ χτύπησε η πόρτα του σπιτιού μου κι ανοίγοντάς την είδα δυο γυναίκες, άγνωστες σε μένα. Τις είχε στείλει στο σπίτι μου ένας φίλος μου που είχε κατάστημα με παραδοσιακές στολές. Κρατούσαν στα χέρια τους μια γυναικεία στόλη σαρακατσάνικη Βουλγαρίας. Ήταν την εποχή ποι οι Σ. της Βουλγαρίας άρχισαν να κατεβαίνουν στην Ελλάδα. Έποχη δύσκολη σ'εκείνη τη μεταβατική περίοδο. Αγόρασα τη στολή αυτή για λογαριασμό της Αδελφότητας-ήμουνα πρόεδρος τότε στην Αδελφότητα Σαρακατσαναίων Ηπείρου. Φιλοξένησα τις δυο Σαρακατσάνες και τότε ένιωσα αυτή τη συναφική συγγένεια που έχουν μεταξύ τους οι Σαρακατσιάνοι όπου γης. Η ελληνικότατη γλώσσα τους ήταν εκείνη που μιλούσε η μάνα μου και η γιαγιά μου. Οι ιδιωματισμοί της σαρακατσάνικης λαλιάς είχαν επιβιώσει, ύστερα από τόσες γενιές, στους Σαρακατσιάνους της Βουλγαρίας. Δεν υπήρχε πιο απτή απόδειξη για μένα. Όσα βιβλία και να διαβάσει κανείς δεν φτάνουν, αν δεν έρθεις σε παφή με την πραγματικότητα.


Το Δεκέμβριο του 2000 βρέθηκα στο συνέδριο-συμπόσιο του Σλίβεν που είχε οργανώσει η Ομοσπονδία των Πολιτιστικών και Μορφωτικών Συλλόγων Σαρακατσαναίων Βουλγαρίας, δέκα χρόνια από την ίδρυσή της, με συνδιοργανώτρια την Παννελλήνια Ομοσπονδία Συλλόγων Σαρακατσαναίων.

Στο διήμερο αυτό επιστημονικό συμπόσιο, στο οποίο έλαβαν μέρος ως εισηγητές Έλληνες και Βούλγαροι, τονίστηκε και από τους Βουλγάρους επιστήμονες η ελληνικότητα των Σαρακατσαναίων της Βουλγαρίας που εντάσσονται στις μειονότητες της Βουλγαρίας. Ο σαρακατσάνικης καταγωγής, διευθυντής του Ιστορικού Μουσείου του Καζανλακ Κώστα Ζάρεβ (Κωνσταντίνος Ζάρας), στην εισήγησή του με θέμα "Καταγωγή και μετανάστευση των Σαρακατσιάνων στην Κοιλάδα των Ρόδων", υπογράμμισε ότι δεν αμφισβητείται από κανέναν η ελληνικότητα των Σ. της Βουλγαρίας, οι οποίοι, για να διατηρήσουν τη γλώσσα και τα πολιτισμικά τους στοιχεία, απότελουσαν στο χώρο της Βουλγαρίας μια ενδογαμική ομάδα που διατήρησε μέχρι σήμερα πολλά στοιχεία του Νομαδισμού. Όμως στο θέμα της καταγωγής των Σαρακατσιάνων της Βουλγαρίας, στηριζόμενος στη θεωρία των Κωσταντίνοφ και Μαρινόφ, θεωρεί τους Σαρακατσιάνους της Βουλγαρίας ως ελληνοποιημένους Θράκες , οι οποίοι μιλούν μια αρχαϊκή ελλήνικη διαλεκτό και διασκόρπισαν επί Τουρκοκρατίας και εκτός Ελλάδος στα βαλκανική κράτη (Βουλγαρία, Σερβία, Τουρκία). Σαν χρονική περίοδο εγκατάστασης τους ως νομάδες στη Βουλγαρία , θεωρεί ότι είναι η εποχή του Αλή πασά. Το χειμώνα κατέβαιναν στις ακτές του Αιγαίου και στη μαύρη θάλασσα, γύρω από τον Πύργο, και στην Τουρκία. Οι δυσκολίες μετακίνησή τους το 1933. Τότε , στη δεκαετία του 30, άρχισε και η εγκατάστασή τους στην κοιλάδα των Ρόδων. Τα πρώτα σαρακατσάνικα σπίτια έγιναν στο Καζανλάκ το 1918. Σταδιακά δε εγκαταστήθηκαν μόνιμα από το 1958 που το βουλγαρικό κράτος κρατικοποίησε τα πρόβατα τους.

"Η μετάβαση από τη νομαδική ζωή στη μόνιμη εγκατάσταση των Σ. της Βουλγαρίας", ήταν το θέμα που μας ανέπτυξε η Ζένια Πεμπίρεβα, διδάκτορας-διεθνολόγος. Επίμονα ακούστηκε από τους συνέδρους Σαρακατσιάνους η βίαιη και ανώμαλη εγκατάσταση τους, ύστερα από την κρατικοποίηση ποιμνίων τους . "Το έτος 1958 ύπήρξε έτος πολιτιστικής γενοκτονίας των Σαρακατσιάνων και το βουλγαρίκο κράτος έπρεπε να ζητήσει συγγνώμη απ'τους Σαρακατσιάνους, είπε κάποια Σαρακατσάνα σύνεδρος. "Γίνηκαν τα τραγούδια μας μοιρολόια", είπε στα ελληνικά", είπε στα ελληνικά , για να καταλάβουμε την πίκρα και τη δυστυχία που είχαν νιώσει εκείνη την χρονιά οι Σ. Της Βουλγαρίας, που, "εν μια νυκτί", τους πήραν τα κοπάδια τους. Τότε δημιουργήθηκε μια καινούργια δημοτική ποίηση από τους Σ. Της Βουλγαρίας. Γράφτηκαν καίνουρια τραγούδια-μοιριολόγια, που τραγουδιούνται ακόμη. Ένα από αυτά και το παρακάτω:

Φωνάζει η Μαύρη θάλασσα και τον Πύργο
-Πύργο μου τι να γίνηκαν οι Σαρακατσαναίοι
που'χαν τα λάγια πρόβατα με τα λαμπρά κουδούνια
που'χαν τα δέντρα συνοδειά και τις οξιές κουβέντα;
Σαρακατσάνα η όμορφη στα κεντιστά ντυμένη,
Μοιριολογούσε κι έλεγε μοιριολογάει κα λέει:
¶στε παιδιά μ', να φύγουμε σ'άλλον τόπο να πάμε
Να μην ακούω τα σκυλιά στις ράχες να ουρλιάζουν.



Εκείνο που με είχε εντυπωσιάσει στη Βουλγαρία είναι η σαρακατσάνικη λαλιά τους, που είναι ίδια και απαράλλαχτη μ'αυτή που μιλούσαν οι προηγούμενες γενιές στην Ελλάδα και τα τραγούδια τους που μιλούν για τ' Αγραφα, τα Γιάννινα, τα Τρίκαλα, τη Λάρισα, τον Όλυμπο, τον Κατσαντώνη, τους κλέφτες και αρματολούς. Τούτο δεν είναι διόλου παράξενο για τους γνώστες της Ιστορικής πορείας των Σ. Αποτελεί όμως ένα ερώτημα για τους πολλούς, τους μη Σαρακατσιάνους αλλά και για πολλούς Σαρακατσιάνους. Υπάρχει σύγχυση για το πώς βρέθηκαν οι Σ. Στη Βουλγαρία, από που ήρθαν και από πότε βρίσκονται εκεί. Ο καθηγητής της ανθρωπολογίας Αρης Πουλιανός μου έλεγε ότι, όταν πήγε στα βουνά τις Βουλγαρίας να μελετήσει μια μειονότητα με εντολή της Βουλγάρικης κυβέρνησης, έμεινε έκπληκτος στο άκουσμα της ελλήνικης γλώσσας απ'τους ανθρώπους αυτής της μειονότητας. "Τι είστε εσείς που μιλάτε ελλήνικα;", τους ρώτησε. "Ιμείς είμαστι Σαρακατσιάνοι'", του απάντησαν. Ο ανθρωπολόγος δεν ήξερε τι εσήμαινε Σαρακατσάνος εκείνη την εποχή, τη δεκαετία του 50'. Από τότε άρχισε η ανθρωπολογική μελέτη του για τους Σαρακατσιάνους της Βουλγαρίας και της Ελλάδας, διαπιστώνοντας το ομοιογενές αυτής της ράτσας.





Οι Σαρακατσάνοι, που είναι διασκορπισμένοι σ'όλη την Ελλάδα και στη Βουλγαρία και Σκόπια, έχουν την ίδια αφετερία, κάποτε ζούσαν όλοι μαζί σε κάποιον συγκεκριμένο τόπο, και από κάποια γεγονότα ή από την ίδια τη ροή των πραγμάτων, διασκορπίστηκαν. Και σαν τέτοια περιοχή της αρχικής τους κοιτίδας ορίζεται η ευρύτερη περιοχή των Αγράφων , η Ανατολικά Ήπειρος και η Αιτωλοακαρνανία.

Η σαρακατσάνικη παράδοση , η μελέτη της ιστορικής εξέλιξης των νομαδικών φυλών στη χώρα μας, οι ανθρωπολογικές, λαογραφικές, γλωσσολογικές μελέτες οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι Σ., έχουν κοινό τόπο καταγωγής.

Τι λέει η Παράδοση; Οι Σ. της Μακεδονίας, της Θράκης, της Βουλγαρίας ισχυρίζονται ότι κατάγονται από τις παραπάνω περιοχές. Και οι Σαρακατσιάνοι του Ζαγορίου γνωρίζουν ότι δεν είναι κανένας τους από το Ζαγόρι. Όλοι ήρθαν από την Αιτωλοακαρνανία και Αγραφα. Αυτή είναι η παράδοση στους Σαρακατσιάνους. Η περιοχή των Αγράφων, η αρχαία Δολοπία, είναι η ορεινή περιοχή της νότια Πίνδου και ορίζεται γεωγραφικά, δυτικά από τον Αχελώο (Ασπροπόταμο) και ανατολικά από τη Μέγδοβα. "Αρειμάνιοι και μαχητικοί οι Αγραφιώτες, καθαρόαιμοι Έλληνες, είτε είναι Σαρακατσαναίοι, είτε λέγονται Βλάχοι και Κουτσλόβλαχοι, έχουν κύριο και κληρονομικό χαρακτηριστηκό τους την ανυπότακτη περηφάνια", γράφει ο Ακαδημαϊκος Κ. Ρωμαίος.

Όταν λέμε ότι κοιτίδα των Σ. ήταν τα Αγραφα, αυτό δεν σημαίνει ότι έμειναν εκεί αμετακίνητοι και μόνιμα εγκατεστημένοι. Το χειμώνα κατέβαιναν στα χαμηλώματα της Θεσσαλίας, της Στερεάς Ελλάδας και της Ηπείρου και τα καλοκαίρια ανέβαιναν στα ορεινά συγκροτήματα της Πίνδου. Και φυσικά δεν γεννήθηκαν ξαφνικά στην περίοδο της Τουρκοκρατίας ή τη Βυζαντινή. Μπορεί τ' όνομα τους να' ναι σχετικά νέο, αλλά οι Σ. υπήρχαν στο απώτατο παρελθόν των ελληνικών φύλων. Είναι αναμφισβήτητα ένα φύλο που φτάνει στην αρχαιότητα.

Είναι ιστορικά αποδειγμένο ότι η ελληνική φυλή έχει μια συνέχεια από τα πρώτα φύλα που έζησαν στον ελλαδικό χώρο μέχρι σήμερα. Και ο άνθρωπος της αρχαίας Ελλάδας αντλούσε τους οικονομικούς του πόρους για να ζήσει από την γεωργία και την κτηνοτροφία. Ο Ησίοδος αναφέρει πως στην Ελλοπία ζούσαν πολλά κοπάδια πρόβατα και βόδια. Και ο Όμηρος μας πληροφορεί πως οι Ομηρικοί βασιλιάδες είχαν χιλιάδες πρόβατα. Η Ήπειρος π.χ. ήταν κάποτε μια εύπορη κτηνοτροφική χώρα και επί της εποχής του Πύρου είχε περισσότερους κατοίκους απ' ό,τι σήμερα. Πώς τους έτρεφε;
"Τα φυσικά περάσματα που ακολουθούσαν οι κυνηγοί της Παλαιοθίκης εποχής, ήταν ίδια με τα περάσματα των κτηνοτρόφων της νεολιθικής. Κι όταν ο άνθρωπος από κυνηγός και συλλέκτης έγινε παραγωγός της τροφής, με την εξημέρωση των ζώων και τη γεωργία, έκανε τις ίδιες εποχιακές μετακινήσεις με τα κοπάδια του, από τα ορείνα στα πεδινά παράλια, όπως κάνουν και σήμερα οι κτηνοτρόφοι της Πίνδου" Γραφείο καθηγητής της Αρχαιολογίας στο πανεπιστήμιο των Ιωαννίνων Σωτήρης Δακαρής, (Η Κτηνοτροφία στην αρχαία Ήπειρο).

Όλα αυτά τι σημαίνουν; Σημαίνουν πως από τα πανάρχαια χρόνια υπήρχε στον τόπο μας νομαδική κτηνοτροφία με την έννοια ότι το χειμώνα τα ζώα κατέβαιναν στα χαμηλώματα και το καλοκαίρι στα ψηλώματα.

Κοινωνικά δεδομένα: Γλωσσικό ιδίωμα, ήθη, έθιμα, λαϊκή τέχνη

Η εξέταση των κοινωνικών δεδομένων (γλώσσα, ήθη , έθιμα, επαγγελματικός βίος, λαϊκή τέχνη κλπ.) μας πείθουν επίσης περί της κοινής κοιτίδας καταγωγής των Σαρακατσαναίων.

Και πρώτα απ'όλα το γλωσσικό ιδίωμα των Σ. που είναι το ίδιο σ'όλη την Ελλάδα. Είναι γνωστό ότι οι Σ. μιλούν μόνο την Ελληνική. Την Ελληνική αρχαιοτήτων χρόνων, όπως πρώτος είπε ο μεγάλος Δανός γλωσσολόγος Κάρστεν Χεγκ, που πρώτος μελέτησε τους Σ. με το περίφημο έργο του "Les Sarakatsans, une tribu nomade Grecgue". Paris-Copenhague 1925. Την ελληνική με αρχαιοελληνικά στοιχεία, όπως δημοσίευσε ο δικός μας γνωστός πολιτικός Σαρακατσάνος Νίκος Κάτσαρος στο πολύ σπουδαίο έργο του "Οι αρχαιοελληνικές ρίζες του Σαρακατσιάνικου λόγου". Το γλωσσικό τους ιδίωμα είναι το ίδιο μ'αυτό της περιοχής των Τζουμέρκων, των Ραδοβιζίων της Αρτας, του Σακαρετσίου και της πέριξ του Ασπροπόταμου περιοχής μέχρι τα Αγραφα".

Α)Πρώτα-πρώτα παρατηρείται σε μεγάλο βαθμό το φαινόμενο της συγκοπής των λέξεων: σταρ(σιτάρι), κορφή(κορυφή), μπλάρ΄(μουλάρι), πρότα (πρόβατα), μέχρι τα Αγραφα. Σ'μαδ' (σημάδη).
Β) Αποκόπτουν το καταπληκτικό ει,η,ι, οι των παροξύτονων ρημάτων:βρεχ΄(ει) χιονιζ'(ει), τέχν'(η),ψαλίδ'(ι),βλαχ" (οι)
Γ) Τονίζουν την προ-παραλήγουσα των ρημάτων: έστρωσαμαν, έφαγαμαν, άρμεξαμαν.
Δ) Μετατρέπουν τον άτονο φθόγγο (ε) σε (ι): Φάτι κι πιείτι βρε πιδιά, χαρείτι να χαρούμι...
Ε) Μετατρέπουν τον άτονο φθόγγο (ο) σε (ου): λέου (ω), Πινού (ω), αφήνου (ω), Γιώργους (ος)
Στ) Το αρσενικό και ουδέτερο άρθρο (ο, τον, στον, το) τα μετατρέπουν σε (ου,τουν,στου,του): Ου Γιώργους, του πιδί, του κλαρί κλπ.
Πέρα όμως από τα γλωσσικά, υπάρχουν και άλλα στοιχεία που μας πείθουν ότι αυτοί οι άνθρωποι κάποτε ζούσαν "ουλ' αντάμα" (όλοι μαζί).
Αυτά είναι τα ήθη και έθιμα τους, τα τραγούδια κι οι χοροί και προπάντων ο γάμος που ήταν ο ίδιος παντού με ελάχιστες διαφορές. Στο Σλίβεν το θέμα της εισήγησής μου είπαν ότι τα ίδια και απαράλλαχτα είναι τα έθιμα του γάμου και στη Βουλγαρία.
(Θ' ακούσετε τρία μαγνητοφωνημένα τραγούδια απο Σαρ/νο της Βουλγαρίας τα οποία τραγουδιούνται και στην Ελλάδα)

Πειστική, περί της κοινής καταγωγής των Σ., είναι και η ανθρωπολογική μελέτη του ανθρωπολόγου Αρη Πουλιανού, που ανακοίνωσε τα συμπεράσματα του σε διεθνή συνέδρια και χαρακτήρισε τους Σαρακατσιαναίους ως τον αρχαιότερο λαό της Ευρώπης, όπως είναι και ο τίτλος του βιβλίου του , το 1993.

Αν μελετήσει κανείς την τέχνη τους και την ενδυμασία τους πάλι θα διαπιστώσει ότι επικρατεί η ίδια τεχνοτροπία τόσο στην υφαντική και στο κέντημα όσο και στη διακοσμητική του ξύλου.

Ένας ακόμα λόγος που ενισχύει την άποψη ότι οι Σ. είναι "το ίδιο αίμα", όπως λένε, είναι και τούτος: Έχουν μακρινή συγγένεια και ίδια ονόματα σε διαφορετικές περιοχές και η παράδοση , όπως έφτασε μέχρι τις μέρες μας, λέει πως κάποτε αυτοί ήταν μια οικογένεια.

Πότε και γιατί έγινε ο διασκορπισμός των Σαρακατσαναίων;

Εφόσον όλα τα στοιχεία πείθουν ότι οι Σαρακατσαναίοι ζούσαν κάποτε στο χώρο Αγραφα - Αιτωλοακαρνανία - Ηπειρό, γεννάται το ερώτημα: Πότε και γιατί έγινε ο διασκορπισμός τους;
Ο διασκορπισμός των Σ. έγινε επί Τουρκοκρατίας εξαιτίας σημαντικών γεγονότων σε τρεις φάσεις κυρίως:

Πρώτα-πρώτα με την επανάσταση του Διονύσιου του Σκυλόσοφου στην Ήπειρο το 1611. Τότε έχουμε διώξεις όλων των Ηπειρωτών , που μέχρι τότε είχαν αρκετά προνόμια. Έτσι έχουμε τις πρώτες μετακινήσεις και Σαρακατσαναίων προς τα Ανατολικά της Ηπείρου.

Δεύτερη μετακίνηση έχουμε λίγο αργότερα, κατά το 1665, εποχή που οι Τούρκοι έθεσαν σε διωγμό τους Σαρακατσιάνους, που δραπέτευσαν από τις φυλακές Αιτωλικού. Τότε έχουμε μετακινήσεις των Σαρακατσιάνων - Σακαρετσιάνων από την περιοχή Σακαρετσιού - Αγράφων προς τη Θεσσαλία μέχρι τον Όλυμπο.

Η μεγάλη όμως μετακίνηση των Σαρακατσαναίων έγινε στα χρόνια του Αλή Πασά από το 1788 μέχρι και το 1821, στους πολέμους που είχε με τους Σουλιώτες και τον Κατσαντώνη, καθώς και στα χρόνια της μεγάλης επανάστασης. Εκείνη την εποχή έγινε η προς βορά μετακίνηση των Σ. στη Μακεδονία, Σερβία, Θράκη, Τουρκία, Βουλγαρία. Το ενιαίο του Οθωμανικού κράτους επέτρεπε άνετα αυτές τις μετακινήσεις. Την ίδια εποχή, στις αρχές του 19ου αιώνα, μετακινήθηκαν από τη Ρούμελη και οι Σαρακατσιάνοι τις Πελοποννήσου.

Έτσι λοιπόν εξηγείτε και η εγκατάσταση των Σαρακατσαναίων στη Βουλγαρία. Των Σαρακατσαναίων που πάνω από ενάμιση αιώνα κρατούν πεισματικά την εθνική τους συνείδηση, τα σαρακατσάνικα ήθη και έθιμα και κυρίως τη γλώσσα, τη γλώσσα μας την ελληνική. Είναι λοιπόν χρέος της Ελληνικής Πολιτείας να στηρίξει παντοιοτρόπως τους Σαρακατσιάνους της Βουλγαρίας τόσο στη χώρα της εγκατάστασής τους, όσο και αυτούς που έρχονται στην πατρίδα καταγωγής τους, είτε προσωρινά για να δουλέψουν, είτε επιθυμούν να εγκατασταθούν εδώ μονίμως.