portraita

   Οι θεραπευτικές μέθοδοι των Σαρακατσαναίων


του Κωνσταντίνου Χ. Γαρέφη 
φοιτητή Ιατρικής σχολής Α.Π.Θ., 
προέδρου του Συλλόγου Σαρακατσαναίων Φοιτητών Θεσσαλονίκης «ο Λεπενιώτης»
  
H έννοια της υγείας έπαιρνε συνεχώς διαφορετική διάσταση και περιεχόμενο ανάλογα με τις διάφορες θρησκευτικές, φιλοσοφικές, κοινωνικές κι επιστημονικές αντιλήψεις που είχαν οι άνθρωποι κατά περιόδους και σε διάφορα μέρη της γης. Σήμερα, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, ως υγεία θεωρείται η κατάσταση της πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας. Έτσι και οι Σαρακατσαναίοι, ως κοινωνία με ιδιαίτερες πεποιθήσεις και χαρακτηριστικά αποδέχονταν την υγεία ως ένα υπέρτατο, θεοδώρητο αγαθό και ένα απαραίτητο προσόν του Σαρακατσάνου. Ωστόσο, οι Σαρακατσαναίοι αναφέρονταν πρωτίστως στην υγεία του σώματος και δευτερεύοντος στην ψυχική υγεία, δύο απαραίτητα συστατικά της ζωής του Σαρακατσάνου που οδηγούσαν στην κοινωνική ευεξία.

    «Υγιεία τίμιον αλλ’ ευμετάστατον» σημειώνει ο αρχαίος Έλληνας ιστορικός Πλούταρχος (47-120 μ.Χ), που σημαίνει ότι η υγεία είναι πολύτιμη αλλά ευμετάβλητη. Το ευμετάβλητο της υγείας, δηλαδή την εκδήλωση ασθενειών προλάμβαναν αλλά και θεράπευαν οι Σαρακατσαναίοι, με τα μέσα, τις γνώσεις και τον τρόπο που οι ίδιοι έκριναν ορθό και το πετύχαιναν, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε, όσο αυτό ήταν εφικτό. Ανέπτυξαν, εν ολίγοις, τις δικές τους θεραπευτικές μεθόδους, οι οποίες κινούνταν σε δύο διαφορετικούς άξονες. Συγκεκριμένα, ο ένας άξονας έχει ως βάση το μαγικοθρησκευτικό στοιχείο, προερχόμενο από τις αρχαίες δοξασίες συνυφασμένο με στοιχεία της χριστιανικής πίστης. Ο άλλος άξονας αφορά την πρακτική ιατρική, όπως αυτή διαμορφώθηκε στο διάβα του χρόνου  μέσα από την παρατήρηση κατά την εφαρμογή ανακουφιστικών μέτρων στον πάσχοντα. Αυτός ο δεύτερος άξονας ενέχει κάποια επιστημονικά στοιχεία σε μικρό ή μεγάλο βαθμό, αναλόγως την κατάσταση. Στην καθ’ ημέρα πράξη η θεραπευτική ασκούνταν βασιζόμενη στον ένα ή συχνότερα και στους δύο παραπάνω άξονες ταυτόχρονα. Οι θεραπευτικές μέθοδοι των Σαρακατσαναίων ασκήθηκαν στην παθολογία όλων σχεδόν των συστημάτων του ανθρώπου.                                                                  
                                      ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Ξεκινώντας από το αναπαραγωγικό σύστημα θα αναφερθούμε στις πράξεις που αφορούσαν την αποφυγή της στειρότητας, τη σύλληψη, την αποφυγή της αποβολής, τον ομαλό τοκετό και την περίοδο της λοχείας. Για την αποφυγή της στειρότητας οι Σαρακατσάνες δεν έπρεπε να τρων κρέας προερχόμενο από ένα στείρο ζώο, θεωρώντας πώς το ελάττωμα του ζώου είναι μεταδοτικό. Ευνοϊκή επίδραση στη γονιμότητα είχαν το φεγγάρι, η γη, η φωτιά και το φίδι, σύμβολα με μακραίωνη ιστορία και συμβολισμό, άλλωστε οι νεόνυμφοι για τον ίδιο σκοπό φορούσαν φυλαχτό, το κεφάλι μιας οχιάς. Ιδιαίτερη σημασία είχε η ημέρα της σύλληψης. Ο γαμπρός δεν έπρεπε να πλησιάσει τη νύφη αργά τη Δευτέρα βράδυ  μετά το γάμο,  διότι η νύχτα ανήκει στην Τρίτη που θεωρείται αποφράς. Επίσης απαγορεύονταν οι σεξουαλικές επαφές το Σάββατο και την Κυριακή. Και τούτα όλα γιατί πίστευαν πως τα παιδιά που θα συλλαμβάνονταν αυτές τις ημέρες θα ήταν σακάτικα. Αντιθέτως εκείνα που θα συλλαμβάνονταν την Δευτέρα θα ήταν προικισμένα με υγεία και εξαιρετική εξυπνάδα.

      Για την αποφυγή της αποβολής του εμβρύου εφαρμόζονταν δυο τινά. Πρώτον, η  κυοφορούσα φορούσε ένα φυλαχτό φτιαγμένο από λουλούδια λυγαριάς ραμμένα σε ένα μικρό σακουλάκι. Δεύτερον, τρεις γυναίκες με το όνομα «Μαρία» (το όνομα της μητέρας του Χριστού) κατασκεύαζαν ένα σχοινί από τρία μάλλινα κορδόνια πλεγμένα από κάθε μία ξεχωριστά. Τέλος έδεναν πάνω στο σχοινί πολλούς κόμπους και εν συνεχεία το τύλιγαν γύρω από τη μέση της εγκύου, πιστεύοντας πως θα δέσουν και θα προστατέψουν μητέρα και έμβρυο.

   Για τον τοκετό και τη λοχεία, έκαναν τα εξής. Όταν άναβαν τη φωτιά τα κούτσουρα τα τοποθετούσαν πάντα «στα ίσια για να καίγεται κάθε κούτσουρο από τη ρίζα, πρώτα το χοντρό κι έπειτα το λιανό». Αυτό «το ξέταζαν πολύ» πολύ διότι αν έπρατταν το αντίθετο πίστευαν πώς κατά τον τοκετό «τα τέκνα θα να ‘ρχονταν ανάποδα». Την ώρα που γεννιόταν το παιδί, άλειφαν τα χείλη του με σταγόνες αίματος από τη λεχώνα. Αν γεννιόταν με σκέπη, αφαιρούσαν προσεκτικά τη μεμβράνη που σκέπαζε το πρόσωπό του τραβώντας στην προς το σαγόνι και όχι προς το μέτωπο για να αποφύγουν το στραβισμό. Για να σταματήσουν δε την αιμορραγία του ομφαλίου λώρου, έκαιγαν ένα κομμάτι από την κάπα του πατέρα και με τη στάχτη σκέπαζαν την πληγή.  Κατά την περίοδο της λοχείας έδιναν στη λεχώνα ως δυναμωτικό καυτό ψωμί βουτηγμένο σε κρασί με μέλι ή ζάχαρη. Επίσης, με την απαγόρευση επισκεπτών στη λεχώνα προστάτευαν αυτή και το νεογέννητο από τον κίνδυνο μόλυνσης. Τα φυλακτά και σ’ αυτήν την περίοδο των σαράντα ημερών ήταν απαραίτητα για τη λεχώνα.                                       

                                              ΠΕΠΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Ας περάσουμε στη συνέχεια στην αντιμετώπιση συμπτωμάτων από το πεπτικό σύστημα. Σε «φτύσιμο» μύγας στο στόμα έπιναν γάλα γομάρας ή λεχώνας γυναίκας. Σε περίπτωση εμέτου έδιναν ζεστό ούζο στον πάσχοντα. Σε στομαχόπονο και κοιλόπονο τοποθετούσαν ένα μπακράτσι με ζεστό νερό στο σημείο που πονούσε. Ιδιαιτέρως, στο στομαχόπονο έπιναν ζουμί από βρασμένα φύλλα καρυδιάς. Ακόμη, όταν κάποιον «τον έσφαζε η κλοιά τ’» όπως έλεγαν, έβραζαν ένα ματσάκι μέντα σε ένα κιλό νερό. Από το υγρό που γίνονταν, ο ασθενής έπινε μια κουταλιά κάθε πρωί. Για την αντιμετώπιση των διαρροϊκών κενώσεων έφτιαχναν μίγμα αποτελούμενο από μια κουταλιά καφέ και λεμόνι στυμμένο. Αυτό το μίγμα το έβραζαν και το έπιναν, σταματώντας την διάρροια. Για την αντιμετώπιση του ίδιου συμπτώματος ζέσταιναν στη φωτιά μια κεραμίδα, έπειτα την έβρεχαν, την τύλιγαν με ένα πανί και κάθονταν πάνω σε αυτή. Στη δυσκοιλιότητα έβραζαν μαλλιά καλαμποκιού ή ανθό βούρλου, πίνοντας ένα ποτήρι την ημέρα. Στον πόνο από αιμορροΐδες του πρωκτικού δακτυλίου, άλειφαν τις αιμορροΐδες με λάδι ή βούτυρο.                  

                   ΑΙΜΟΠΟΙΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΑΝΑΠΝΕΥΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Οι Σαρακατσάνοι προσπάθησαν, επιπρόσθετα,  να θεραπεύσουν καταστάσεις οι οποίες προέρχονταν από το αιμοποιητικό και το αναπνευστικό σύστημα. Για την  αναιμία έπαιρναν φλούδα φτελιάς, σκρουπιδόχορτο, ζάχαρη και 1 κιλό νερό. Τα έβραζαν και εν συνεχεία ο ασθενής έπινε ένα ποτήρι την ημέρα. Για την αναιμία έκαναν και το εξής: Την Κυριακή του Πάσχα όταν έσφαζε ο αρχηγός κάθε οικογένειας το αρνί, την ώρα που έτρεχε το αίμα του αρνιού ο αρχηγός έβρεχε το δάχτυλό το με αυτό και σχημάτιζε στο μέτωπο των παιδιών το σημείο του σταυρού «για να μη γίνουν αναιμικά». Σε διογκωμένες και φλεγμαίνουσες αμυγδαλές έβραζαν ένα καρπό καλούμενο ζντρόκο και έπιναν απ’ αυτό. Στη βραχνάδα έπιναν δαφνόλαδο.

Στο άσθμα χρησιμοποιούσαν το φυτό κρυφή φτέρη. Έβραζαν το φυτό καλά και έπαιρναν μπροστά τους την κατσαρόλα με το υγρό, σκέπαζαν το κεφάλι τους με μια πετσέτα και έκαναν για 20 λεπτά βαθιές εισπνοές του ατμού. Η ποσότητα ήταν ένα μικρό ματσάκι φτέρης. Η θεραπεία αυτή γινόταν κάθε βράδυ επί 15 ημέρες. Για την ανακούφιση από συνεχόμενο ερεθιστικό βήχα έπιναν γάλα γομάρας ή γάλα λεχώνας. Σε αποφρακτικές παθήσεις των πνευμόνων χρησιμοποιούσαν ένα φυτό (άγνωστο το όνομα του φυτού) που έχει στη ρίζα του μια μικρή πατάτα. Την αναμίγνυαν με ζάχαρη και έπαιρναν λίγο, λίγο μέχρι να θεραπευτούν. Σε ενδεχόμενα κρυώματα, όπως τα έλεγαν, χρησιμοποιούσαν το τρίψιμο με λάδι, οινόπνευμα, ούζο ή πετρέλαιο. Έφτιαχναν επίσης και χρησιμοποιούσαν μια κόλλα από ασπράδι αυγού και άλλα συστατικά, σαν ένα είδος εμπλάστρου, που τοποθετούσαν στο σημείο του κρυώματος. Ως αποτελεσματικότερη λύση είχαν τις βεντούζες. Όταν δε το κρυολόγημα ήταν έντονο έκαναν τις «κοφτές» βεντούζες. Έκαναν δηλαδή χαρακιές στο σημείο του πόνου κι έπειτα έβαζαν τη βεντούζα επάνω απ’ τις χαρακιές και έβγαινε το αίμα (αφαίμαξη).
     
                                       ΟΥΡΟΠΟΙΗΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Σειρά έχει η αναφορά στο ουροποιητικό σύστημα. Για τη θεραπεία της νεφρολιθίασης χρησιμοποιούσαν το φυτό παλιούρι. Έβραζαν 1 κιλό αποξηραμένο καρπό σε 4 κιλά νερό και έπιναν δύο ποτήρια κάθε πρωί, πριν το φαγητό, για 20 ημέρες κάθε πρωί. Σε κολικό του νεφρού ή των ουρητήρων χρησιμοποιούσαν το φυτό σκάρφη. Έβραζαν τρία κλωνάρια του φυτού και έβγαζαν τέσσερα ποτήρια, τα οποία έπιναν σε τέσσερις ημέρες, ένα  κάθε πρωί. Σε αιμορραγία των νεφρών έπιναν βρασμένη αχλαδόριζα με μαστίχα και κρασί. Σε αιματουρία επίσης έβραζαν και έπιναν αγριοφράουλα.
      
                                     ΜΥΟΣΚΕΛΕΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Καίριες ήταν οι περισσότερες θεραπευτικές μέθοδοι που εφάρμοζαν οι Σαρακατσάνοι σε παθήσεις του μυοσκελετικού συστήματος. Πολλές απ’ αυτές εφαρμόζονται, ελαφρά τροποποιημένες, ακόμη και σήμερα από τους ορθοπαιδικούς. Υπήρχαν ειδικευμένοι Σαρακατσάνοι, που ασκούσαν την ορθοπαιδική και την κινησιοθεραπεία, οι επονομαζόμενοι «ιχλήδες». Ο ιχλής, λοιπόν, σε  περιπτώσεις καταγμάτων, εξαρθρώσεων ή διαστρεμμάτων προέβαινε σε επιδέσεις ή άλλους χειρισμούς που επέτρεπαν στα οστά ή στις πάσχουσες κλειδώσεις να αποκατασταθούν. Για παράδειγμα, στην περίπτωση κατάγματος ενός μακρού οστού ο ιχλής τοποθετούσε ένα ή συνήθως δύο πελεκημένα ξύλα (περίπου στο μήκος του κατεαγότος οστού) αντικριστά, τα οποία στη συνέχεια έδεναν με ένα πανί. Δημιουργούσαν έτσι, έναν νάρθηκα χάρη στον οποίο ακινητοποιούνταν το πάσχον οστό, οι οστικές επιφάνειες έρχονταν σε άμεση επαφή, δημιουργούνταν οστικός πόρος στην περιοχή του κατάγματος και το οστό πλέον αποκαθίστατο. Σε περίπτωση οσφυαλγίας, ο πάσχων έπρεπε σε τρία συνεχόμενα ξημερώματα να σταθεί μπροστά στην είσοδο της καλύβας στηριζόμενος με το δεξί του χέρι όσο πιο μπροστά μπορούσε στο δεξιό ορθοστάτη, κρατώντας το αριστερό του όσο πιο χαμηλά μπορούσε στην απέναντι πλευρά. Σε αυτή τη στάση έπρεπε να κάνει τρεις βαθιές επικύψεις. Αυτή η άσκηση έπρεπε να επαναληφθεί πολλές φορές αντιστρέφοντας τη θέση των χεριών. Υπήρχε όμως κι άλλη σαρακατσάνικη θεραπευτική μέθοδος για την οσφυαλγία. Ο άρρωστος έπρεπε να πέσει μπρούμυτα σε ένα στρώμα. Τότε ο θεραπευτής, αφού του έκανε εντριβή, του έπαιρνε το δεξί χέρι και το αριστερό πόδι και προσπαθούσε να τα ενώσει πάνω από την πλάτη του. Επαναλάμβανε αυτόν το χειρισμό αντιστρέφοντας το χέρι και το πόδι. Μόλις τελείωνε αυτόν το χειρισμό ο θεραπευτής τοποθετούσε στο σημείο του πόνου ένα κατάπλασμα καμωμένο από πνευμόνια (απαραίτητα) κατσικιού πρόσφατα σφαγμένου, κομμένα σε κομματάκια, βουτηγμένα σε οινόπνευμα, πασπαλισμένα με ζάχαρη και θερμασμένα κοντά στη θερμοκρασία του σώματος. Σε αυχενικό μυϊκό σπασμό, ένας πρωτότοκος ακούμπαγε με το τσεκούρι το λαιμό κάποιου που είχε «βεργώσει» και δεν μπορούσε να στρέψει το κεφάλι του και αφού χτυπούσε τρεις φορές κάποιο ξύλο έλεγε «Κόβω», και στην ερώτηση τι κόβεις, απαντούσε: «Το μπλι το σκλι τον αδερφό τ’ χάρου».  

                                                           ΔΕΡΜΑ

Ιδιαίτερη αναφορά απαιτείται για την αντιμετώπιση καταστάσεων που αφορούν το δέρμα. Κυρίαρχο πρόβλημα αποτελούσαν οι βαρβαρίτσες. Οι βαρβαρίτσες ή αλλιώς μυρμηγκιές είναι καλοήθη εξογκώματα (ψευδοόγκοι) που προκαλούνται στα ανώτερα στρώματα της επιδερμίδας, από τον ιό HPV (Human Pappilloma Virus) και μεταδίδονται με την δερματική επαφή. Υπήρχαν διάφορες μέθοδοι θεραπείας των μυρμηγκιών. Κάποιοι τις θεράπευαν με το σταύρωμα. Έπαιρναν τρία καινούργια καρφιά, τα έβαζαν γύρω από τη βαρβαρίτσα, τη σταύρωναν με κάθε καρφί και έλεγαν τα εξής: «στο μέρος που θα πάω να μπήξω τα καρφιά, όταν τα ξαναβγάλω τότε να ξαναφυτρώσουν οι βαρβαρίτσες». Αυτά γίνονταν το τελευταίο τέταρτο του φεγγαριού, στη χάση του φεγγαριού. Εκεί που έμπηγαν τα καρφιά, τα έβαζαν σε σχήμα πυροστιάς. Επίσης έπρεπε να είναι ημέρα Σάββατο και βράδυ. Άλλοι πάλι τις θεράπευαν με ένα φυτό, που έχει έναν καρπό τρίγωνο με τρεις κόκκους. Έπαιρναν έναν από τους κόκκους αυτούς το τελευταίο δεκαήμερο στη χάση του φεγγαριού. Το φάρμακο αυτό δίνονταν στον παθόντα , χωρίς αυτός να το ξέρει (στο γάλα ή στον καφέ), τρείς φορές και η τελευταία μέρα έπρεπε να είναι Σάββατο. Αναφέρεται ακόμη η θεραπεία με ένα κομμάτι άγρια τριανταφυλλιά, στο οποίο επάνω έκαναν χαρακιές, όσες ήταν οι βαρβαρίτσες. Μετά από αυτό, έμπηγαν την αγριοτριανταφυλλιά πίσω από μια εκκλησία σε χαραμάδα στον τοίχο, χωρίς να την ξαναδούν ποτέ.

Ένα άλλο πρόβλημα αποτελούσαν τα τσιμπήματα, ιδίως αυτά των φιδιών. Το τσίμπημα του σκορπιού το θεράπευαν με το γάλα της συκιάς. Για το «φίδιασμα» εφαρμόζονταν και εδώ αρκετές θεραπευτικές μέθοδοι. Τρυπούσαν με ένα κοφτερό μέσο την περιοχή που είχε τσιμπηθεί από το φίδι και πίεζαν έντονα τη συγκεκριμένη περιοχή, ώστε να εξέλθει το δηλητηριασμένο αίμα. Κάποιο τολμηρότεροι «βύζαιναν» την περιοχή ρουφώντας και φτύνοντας αμέσως το αίμα της πληγής με το δηλητήριο. Το «ρούφηγμα» του αίματος της «φιδιασμένης» πληγής ήταν γνωστό στην αρχαία Ελλάδα. Παρόμοια περιστατικά αναφέρονται στην Ιλιάδα του Ομήρου. Για τη θεραπεία από το τσίμπημά φιδιού υπήρχε το φιδόχορτο. Ακόμη έκαναν και το εξής: έσκιζαν το φίδι μια πιθαμή πίσω από το κεφάλι και έπαιρναν την καρδιά. Τη διατηρούσαν μέσα σε χαρτί τυλιγμένη. Όταν τσιμπούσε κάποιον φίδι, έπαιρναν ένα κομματάκι από την καρδιά, το έτριβαν σε ένα ποτήρι και έπιναν. Ωστόσο δεν εξέλιπε και η μαγικοθρησκευτική θεραπεία. Το τσίμπημα το «διάβαζαν», όπως έλεγαν. Το «διάβασμα» περιελάμβανε δύο ξόρκια. Αυτός που έλεγε τα ξόρκια έπρεπε να ξέρει το όνομα του παθόντος και το μέρος , στο οποίο τον τσίμπησε το φίδι.

        Άλλες καταστάσεις του δέρματος είναι τα εγκαύματα, τα εκζέματα, οι πληγές, οι σπίλοι. Σε εγκαύματα και εκζέματα έβαζαν μια αλοιφή, παρασκευασμένη κυρίως από κερί μέλισσας και ελαιόλαδο, την λεγόμενη κηραλφή. Στα εκζέματα έπιναν ένα υγρό, το οποίο αποτελούνταν από βρασμένες ρίζες αγριοροδιάς και πολύκομπο. Το υγρό αυτό το έπαιρνα επί τρία πρωινά νηστικοί. Για τις εκχυμώσεις του δέρματος, τους μώλωπες, το οίδημα χρησιμοποιούσαν τη μολόχα, την οποία προηγουμένως είχαν πολτοποιήσει και βράσει. Κατά παρόμοιο τρόπο χρησιμοποιούσαν τη τσουκνίδα ή το κρεμμύδι. Για τον καθαρισμό και την επούλωση των πληγών τοποθετούσαν το φυτό πεντανεύρι, αφού είχαν πρώτα αφαιρέσει την φλούδα του φύλλου. Για τον ίδιο λόγο, έκαιγαν το καύκαλο της χελώνας, το έκαναν σκόνη και το τοποθετούσαν πάνω στις πληγές. Για την αντιμετώπιση των σπυριών έκαναν το εξής: έκαιγαν χαρτί και το αποκαΐδι το τοποθετούσαν πάνω στο σπυρί. Αυτό γίνονταν 2 με 3 φορές την ημέρα επί 2 με 3 ημέρες. Τις ραγάδες των χεριών και των χειλέων τις θεράπευαν με το αίμα από το αρνί που έσφαζαν την ημέρα μνήμης του Αγίου Γεωργίου, πιστεύοντας στη θεραπευτική δράση του αίματος λόγω της δράσης του Αγίου.

                                                  ΩΤΑ-ΟΦΘΑΛΜΟΙ

Ξεκινώντας από το αυτί. Σε πόνο στα αυτιά έβαζαν 3 σταγόνες λαδιού απ’ το καντήλι. Επίσης, για τις διάφορες παθήσεις του ωτός είχαν το φυτό μόσχο. Συνεχίζοντας στο μάτι. Για το «φτύσιμο» της μύγας στο μάτι έβαζαν γιαούρτι πάνω σε αυτό. Η κριθή, το γνωστό σε όλους κριθαράκι στο μάτι είναι μικροβιακή φλεγμονή, συνήθως σταφυλοκοκκικής αιτιολογίας, του θύλακα ή των αδένων των βλεφαρίδων. Το κριθαράκι λοιπόν το «αλυχτούσαν» και το έπλεναν με χαμομήλι. Εκείνος που το «αλυχτούσε» έπρεπε να είναι πρωτότοκο αγόρι, με τους δύο γονείς εν ζωή. Η πράξη αυτή γινόταν τρία πρωινά την ώρα της ανατολής του ήλιου και το αγόρι έλεγε τα εξής: «γάβου-γάβου κριθαράκι θα σε φάει το κουταβάκι». Το έλεγε τρεις φορές κι έπειτα έφτυνε.




   Συνοψίζοντας, εύκολα παρατηρεί κάποιος πώς οι απλοί αυτοί αλλά συνάμα σοφοί άνθρωποι, οι άνθρωποι της στάνης και του βουνού, οι Σαρακατσαναίοι έδωσαν μεγάλη βαρύτητα στην φροντίδα της υγείας, εφαρμόζοντας τις δικές τους θεραπευτικές μεθόδους. Πλησίασαν, θα τολμούσαμε να πούμε, το Ιπποκρατικό απόφθεγμα «Ἄνδρα χρή ὅστις ἐστί συνετός, λογισάμενον ὄτι τοῖσιν ἀνθρώποισι πλείστου ἄξιον ἐστιν ἡ ὑγιείη, ἐπίστασθαι ἀπό τῆς ἑωυτοῦ γνώμης ἐν τῇσι νούσοισιν ὠφελέσθαι» δηλαδή «Ο φρόνιμος άνθρωπος, συνειδητοποιώντας ότι το πολυτιμότερο για τον άνθρωπο αγαθό είναι η υγεία, οφείλει να μάθει να αντιμετωπίζει επωφελώς τις αρρώστιες του με τη δική του σκέψη».


Οι πηγές προέρχονται τόσο από τη βιβλιογραφία όσο και από την προσωπική έρευνα-καταγραφή του γράφοντος


                                                   ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Καββαδίας Γ.Β., Σαρακατσάνοι. Μια ελληνική ποιμενική κοινωνία, Λ. Μπρατζιώτη, Αθήνα 1996.
Μακρής Π. Ε., Λαϊκές ιστορίες-παραδόσεις, Ηχώ των Σαρακατσαναίων 72 (1999).
Τσαούση Β., Σαρακατσάνοι. Οι Σταυραετοί της Πίνδου, Λαογραφικό μουσείο Σαρακατσάνων, Σέρρες 2006.
Χατζημιχάλη Α., Σαρακατσαναίοι, τόμος Ι, ίδρυμα Αγγελικής Χατζημιχάλη, Αθήνα 2007.
Χατζημιχάλη Α., Σαρακατσαναίοι, τόμος ΙΙ, ίδρυμα Αγγελικής Χατζημιχάλη, Αθήνα 2010


Το παρόν άρθρο προέρχεται από το 1ο τεύχος του περιοδικού 
του Συλλόγου Σαρακατσαναίων Φοιτητών Θεσσαλονίκης «ο Λεπενιώτης» 
με τίτλο «Τα δρώμενα… των Σαρακατσαναίων φοιτητών».